Dodał admin, 2007-10-06 Autor / Opracowanie: Bednar

Model samorządu terytorialnego przyjęty w Rzeczypospolitej najpierw w wyniku reformy gminnej z 1990 roku, a następnie reformy samorządowej z 1998 roku nawiązuje do wielu tradycji z czasów II RP

Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. O jej ustroju stanowi jej statut. Gmina może być gminą wiejską, gminą miejsko-wiejską lub gminą miejską. Może tworzyć jednostki pomocnicze: sołectwa, dzielnice, osiedla i inne. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Na terenie kraju znajduje się 2478 gmin, w tym 65 gmin mających status miasta na prawach powiatu.
Konstytucja RP w art. 169 ust. 1 stanowi, iż: „Jednostki samorządu terytorialnego wykonują swoje zadania za pośrednictwem organów stanowiących i wykonawczych”. Zgodnie z ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, a dokładnie rozdziałem 3 tejże ustawy zatytułowanym „Władze gminy” mieszkańcy gminy podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (poprzez wybory i referendum) lub za pośrednictwem organów gminy – radę gminy i wójta (burmistrza, prezydenta). Ustawodawca jako pierwsze wymienia formy demokracji bezpośredniej, do których według ustawy zaliczyć można konsultacje z mieszkańcami, referendum gminne, wybory, zebranie wiejskie, a w miastach, na zasadzie wyjątku, ogólne zebrania mieszkańców osiedla .
Obligatoryjne konsultacje z mieszkańcami gminy mogą być przeprowadzane w przypadkach przewidzianych ustawą – tworzenia, łączenia, podziału i znoszenia gmin, ustalania ich granic i nazw oraz siedzib władz przed wydaniem rozporządzenia Rady Ministrów, przy zmianie granic miasta, przed podjęciem przez radę gminy uchwały o utworzeniu jednostki pomocniczej. Konsultacje fakultatywne mogą być przeprowadzane w innych sprawach ważnych dla gminy. Ogólnie można stwierdzić, że konsultacje, nie mające ustawowo skonkretyzowanego charakteru prawnego, to forma zasięgania opinii mieszkańców, które nie są wiążące dla organów gminy.
Referendum jest właściwym dla demokracji bezpośredniej sposobem rozstrzygania w drodze głosowania o istotnych sprawach zbiorowości lokalnej przez ogół zainteresowanych obywateli. Ustawa o referendum lokalnym przewiduje referendum obligatoryjne i fakultatywne. Obligatoryjne zwoływane jest w dwóch kategoriach spraw – samoopodatkowania się na cele publiczne i odwołania rady gminy przed upływem kadencji. W gminnym referendum fakultatywnym mieszkańcy wspólnoty samorządowej wyrażają w drodze głosowania swoją wolę co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczące tej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki. Zakres przedmiotowy referendum nie jest jednak nieograniczony. Wyłączone są tutaj kwestie zmiany budżetu, korekty podatków, wydawanie decyzji w trybie Kodeksu postępowania administracyjnego czy też sprawy zlecone z zakresu administracji rządowej. Referendum, bez względu na jego rodzaj, przeprowadza się z inicjatywy rządu lub na wniosek 10% mieszkańców uprawnionych do głosowania. W referendum gminnym mają prawo brać udział mieszkańcy gminy stale zamieszkujący na jej obszarze i posiadający czynne prawo wyborcze do rad gmin. Referendum jest ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania. Wynik referendum jest rozstrzygający, jeżeli za jednym z rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano więcej niż połowę ważnych głosów, zaś przy samoopodatkowaniu – co najmniej 2/3 ważnych głosów.
Wybory do rady gminy stanowią formę wyłaniania składu osobowego rady gminy. Wybory mają charakter powszechny, obejmując wszystkich uprawnionych do głosowania obywateli. W drodze wyborów powszechnych dochodzi do wyłonienia organu przedstawicielskiego zdolnego do działania we wspólnocie samorządowej. Zgodnie z przepisami ordynacji wyborczej wybory te są przeprowadzane na podstawie demokratycznych zasad prawa wyborczego: powszechności, równości, tajności, bezpośredniości i tajności głosowania. W wyborach do rady gminy wybiera się radnych w okręgach wyborczych spośród zgłoszonych kandydatów na radnych. W gminie liczącej do 20 000 mieszkańców wybiera się radnych w okręgach wyborczych, na które przypada od 1 do 5 mandatów. Za wybranych w danym okręgu uważa się tych kandydatów, którzy otrzymali kolejno największą liczbę ważnie oddanych głosów. W gminie liczącej powyżej 20 000 mieszkańców tworzy się okręgi wyborcze, w których wybiera się od 5 do 8 radnych, Wyborcy głosują na listy kandydatów zgłaszane przez komitety wyborcze. Podziału mandatów pomiędzy listy kandydatów gminna komisja wyborcza dokonuje proporcjonalnie do liczby głosów oddanych na daną listę.